Uit de tijdcapsule: spanning loopt op bij een intens en zwaarmoedig Joy Division in Effenaar

Verloederde straten, hoge werkeloosheid en troosteloze toekomst; dat is de realiteit van de toekomstige bandleden van Joy Division mid jaren '70. Een crisis die vruchtbare grond blijkt voor een golf aan punkers met een kritisch geluid. Waaronder Sex Pistols, die zich onder andere luid en duidelijk uitspreken over de monarchie. Het is dan ook na het zien van deze band, dat jeugdvrienden Peter Hook, Bernard Sumner en Terry Mason hun roeping vinden.  

Volgens de verhalen leent Hook de dag na de show direct £35,- pond van zijn moeder om daarmee zijn eerste basgitaar aan te schaffen. Met Sumner op gitaar, Mason op drums en Hook als bassist, ontbreekt alleen nog een frontman. Via een oproep vindt de groep al snel hun zanger in Ian Curtis. 

De band debuteert in 1977 in de scene onder de naam Warsaw, geïnspireerd op het nummer Warszawa van David Bowie. Niet lang na hun eerste show maakt Terry Mason plaats voor een nieuwe drummer, namelijk Stephen Morris. Daarmee staat de formatie voor de allereerste plaat. Alleen de bandnaam moet nog even aan gesleuteld worden. In Londen waart al een punkgroep rond genaamd Warsaw Pakt. Om verwarring te voorkomen besluit het viertal verder te gaan onder een nieuwe noemer en landt op Joy Division. Een naam die de groep leent uit het boek The House of Dolls van Karol Cetinsky, en verwijst naar de plekken van prostitutie in naziconcentratiekampen. Een gitzwarte naam voor bij hun sombere en donkere geluid. 

Eind 1978 brengt Joy Division haar eerste EP 'An Ideal for Living' uit, waarmee ze de aandacht trekken van Tony Wilson die hen tekent bij zijn onafhankelijke label Factory Records. Een half jaar later volgt het legendarische debuutalbum 'Unknown Pleasures', omhuld door het inmiddels even iconische artwork van Peter Saville.  

Carlos van Hijfte werkt in die tijd bij de platenzaak Bullit in Eindhoven en wordt meteen door de band gegrepen. "Je bent als platenzaak toch een soort smaakmaker en daardoor altijd op zoek naar iets nieuws, en wat in jouw ogen wat kan worden. Toen kwam ik uit bij 'Unknown Pleasures'. Ik vond die heel mooi en ook wel een beetje spooky. Heel mysterieus, met zo'n zwarte hoes en heel weinig informatie."  

Een collega van hem vindt er juist he-le-maal niets aan. "Dat was een soort olie op het vuur om extra te strijden voor wat jij mooi vindt. Dus dat deed ik ook." Als smaakmaker van de stad weet hij vele muziekliefhebbers te overtuigen, waaronder Stef van de Ven. "Ik luisterde bij Bullit alle muziek die er binnenkwam en van werknemers kreeg ik daar ook tips. Op een gegeven moment was er zo'n hype. 'Jongens, dit is een band, die moet je luisteren', werd er gezegd. Dat deed ik en dat was toen Joy Division. Ik heb de eerste LP meteen gekocht en al mijn vrienden wakker geschud toen ik hoorde dat ze in Effenaar zouden optreden. Ik zei: 'Jongens, hier moeten we naartoe.'" 

Daar waar Joy Division in haar thuisland al volle zalen trekt van zo'n tweeduizend man, is de band buiten de landsgrenzen nog lang niet zo ver. Wat een geluk is voor toenmalig Effenaar-programmeur Ton van Gool, die de band bovenaan zijn verlanglijst heeft staan. "Inmiddels kan een artiest op twintig plaatsen in de wereld tegelijkertijd exploderen. Dat was pre-internet heel anders. Er waren een paar Engelse muziekkranten en die kon je dan ééns per week op het station kopen. Dus de tijd tussen hoe bekend een band in Engeland was en hoe bekend deze was in Nederland, was veel groter."   

Om de band binnen te halen legt Van Gool contact met vrienden uit Londen, die daar een bureautje genaamd Promo Promo runnen. "Het was eigenlijk nog niet eens een achterkamer, maar gewoon een tafel. Mike had een tijdje in Manchester gewoond en kende mensen van Factory Records. Zij hebben toen contact gelegd. Het was heel erg informeel en do-it-yourself in die tijd. Er was nog niet echt een systeem voor. Nu heb je boekingskantoren als MOJO en Friendly Fire, en nog een hoop andere aanbieders. Dat bestond toen wel, maar niet voor het clubcircuit waar Effenaar tot behoorde." 

Om het allemaal wat aantrekkelijker te maken, helpt de Effenaar-programmeur mee met het regelen van een aantal andere optredens in Nederland. Uiteindelijk lukt het om Joy Division zes shows in Nederland aan te bieden. "Het geld was niet zo belangrijk, ook de hotels niet. Het ging vooral om het enthousiasme en weten dat er ergens publiek was." 

Met een gloednieuwe droomshow op het programma, wordt de promotie op volle toeren aangezwengeld. En dat gaat in de pre-internettijd voornamelijk via posters. Voor het concert van Joy Division vraagt Van Gool de jonge kunstenaar Rik van Iersel om het affiche te verzorgen. "Hij had enorm veel energie, en in mijn ogen dezelfde energie als die bandjes hadden. Hij knutselde ook alles met de hand in elkaar. Het waren echt kunstwerken en soms oprecht gewoon schilderijen. De posters van Rik hadden precies de goede energie en die bands herkenden dat meteen. Ze waren altijd dol op de posters van Rik." Niet alleen de bands zijn dol op de posters van Rik, ze groeien onder muziekliefhebbers uit tot ware collectors items.

Op 11 januari 1980 zet Joy Division dan eindelijk voor het eerst voet aan Nederlandse grond, om hun tour af te trappen in Paradiso te Amsterdam. In een tijdsspanne van slechts zeven dagen reist de band van Amsterdam naar Nijmegen, en weer door naar Antwerpen, Keulen, Rotterdam en Brussel. Om vervolgens direct door te karren naar Eindhoven voor hun show in Effenaar op 18 januari. 

"Het was koud die tournee", steekt bassist Peter Hook af in 2011, wanneer Effenaar hem spreekt voor de maak van het boek 'Memories Can't Wait' ter ere van Effenaars 40-jarige bestaan. "Veel heb ik niet gezien van de steden waarin we speelden, omdat we vanuit ons krakkemikkige busje zo vlug mogelijk naar binnen wilden als we ergens arriveerden. Op zoek naar een degelijke verwarming, want die had ons busje niet." 

De tour gaat de toen 23-jarige bassist niet geheel gemakkelijk af. Kou, vreemd eten, irritaties; het stapelt zich op. "Als ik terugdenk aan die bewuste maand, besef ik mij hoe groen en wereldvreemd ik eigenlijk nog was. De eerste paar dagen heb ik niets gegeten. Ze schotelden me ergens nasi voor en dat had ik nog nooit gehad. Ik was 23 jaar en had nog nooit iets anders dan Brits voedsel gegeten. Pas na een paar dagen toeren kwam ik erachter dat Nederlands eten eigenlijk helemaal niet zoveel verschilde van Engels voer. Mondjesmaat durfde ik het aan om wat naar binnen te werken" 

De zware omstandigheden en lange tijd samen onderweg zijn hebben ook een uitwerking op de dynamiek van de groep. "Aan het begin van de tour had ik het gevoel dat ik op pad ging met mijn beste maten. Aan het eind leken ze op dat moment mijn grootste vijanden. Alles ging moeizaam, behalve de optredens zelf. We waren in topvorm en speelden elke avond de meest fantastische shows. De reacties waren laaiend en zorgden ervoor dat alle irritaties van het tourleven irrelevant werden."

Aangekomen in Eindhoven bewaart de band wat afstand, herinnert de oud-programmeur zich. "Het waren niet echt jongens van 'lang leve de lol'. Ze waren best wel op zichzelf. Ze wisten goed wat ze deden en waarom ze dat deden. Ze waren op een missie en kwamen hier om hun ding te doen. Ian Curtis heb ik eigenlijk maar één keer gesproken. Hij was niet lekker en heeft een beetje op de bank gehangen. Hij excuseerde zich dat hij niet zo sociaal was. En dat was hij ook niet, maar dat hoeft ook helemaal niet." 

Ondertussen druppelt het publiek binnen en warmt de Amsterdamse band Minny Pops de zaal op. Van de vijfhonderd tickets zijn er uiteindelijk rond de driehonderd verkocht. Iets wat de dan pas 19-jarige liefhebber Marcus Verbeek eigenlijk wel heel prettig vindt. "Joy Division was toentertijd één van mijn meest favoriete bands. Er hing een bepaalde muzieksfeer rondom die band, dat sprak mij ontzettend aan. Dat het niet was uitverkocht maakte het voor mij juist des te leuker. Je had de ruimte en plek om alles goed te kunnen zien." 

Wanneer het de beurt is aan Joy Division, is het donker met slechts enkele witte lichten in plaats van gekleurde spots. Een aankleding die niet alleen goed rijmt met de feel van de band, maar waarschijnlijk ook zo wordt ingezet in verband met Curtis, bij wie op dat moment recentelijk epilepsie is gediagnostiseerd. De sobere setting is Carin Vlasveld goed is bijgebleven. "Joy Division, yes!", klinkt het uitgelaten aan de andere kant van de telefoon. "Ik was pas 18 jaar en werkte als vrijwilliger bij Effenaar. Het was weinig dansen, en weinig licht. Vooral veel zwart. Hij [Ian Curtis red.] was ook heel erg zwaarmoedig op het podium. Je wist gewoon dat je bij iets speciaals was toen je daar stond." 

Ook liefhebber Van de Ven omschrijft de set als zwaarmoedig. "Het was een geweldig optreden. Ik stond een beetje midden in het publiek. Het was donker, het was zwaarmoedig. Het was ook geen muziek waarbij je nou vrolijk zou gaan meezingen. Het is na dik 40 jaar wel wat weggevaagd, maar die spanning en opwinding kan ik mij nog goed herinneren." Ook de bewegingen van frontman Curtis staan in het geheugen gegrift van vele Joy Division-fans, zo ook bij de concertgangers van Effenaar.  

Tijdens het concert werkt Van Hijfte als diskjockey, waardoor hij een goede plek heeft om geluidsopnames te maken. Deze zijn later verschenen als bootleg. "Ik heb daar zelf geen hand in gehad. Ik heb ooit een kopie gegeven aan mensen die ik op dat moment heel erg vertrouwde. Een jaar later ben ik naar Engeland gegaan en toen heb ik de mastertape aan de manager van Joy Division gegeven. Dat is wel ooit deels op een officiële plaat terecht gekomen." 

Wanneer je naar de bootleg luistert, kan je horen hoe het concert wordt binnengevallen door de toentertijd beruchte 'Rocking Rebels'. In die tijd komt de groep regelmatig langs bij Effenaar voor een knokpartij. "We stonden allemaal te luisteren naar de eerste paar nummers. Er was een mooie sfeer, en in één keer hoorde ik een hoop herrie vanuit de bar. Toen kwam schuin door de zaal een hele groep Rocking Rebels met honkbalknuppers de zaal binnen. Ik zag Ian Curtis helemaal bleek op het podium staan, geschrokken en denkend: 'Jezus, wat is dit nou?'", blikt concertganger Van de Ven terug. 

De groep schreeuwt naar het publiek, iets waar de bassist van Joy Division mee aan de haal gaat. Van Gool: "Hij nam het ritme over van alles wat zij schreeuwden. Dat is achteraf gezien heel erg grappig. Hij speelde er echt mee en verstond het ook niet. Ze riepen gewoon in het Nederlands. Het maakte de dreiging nog wel een beetje groter." 

Volgens de recensie uit 1980 van de hand van journalist Sjoerd Punter ging de groep na het roepen over tot geweld. "Glazen versplinterden en stoelen gingen de lucht in. De politie was verrassend snel ter plaatse en werkte enkele bendeleden in de arrestantenwagen, terwijl de overige Presley-adepten zo snel de benen hen dragen konden zich naar buiten repten." Zodra de Rocking Rebels naar buiten zijn gewerkt kan het concert weer worden hervat. Gelukkig maar, anders had fan Verbeek zijn hoogtepunt van het concert niet kunnen meemaken. Tegen het einde van de set zet Joy Division het nummer 'Atmosphere' in. "Dat vind ik toch wel één van de mooiste nummers die ze ooit gemaakt hebben. Daar krijg ik nog altijd een beetje kippenvel van als ik de platen opzet, dan denk ik terug aan dit concert." 

'Intensiteit', is het woord wat voor Van Gool de lading van Joy Division omschrijft. "Je kon echt horen dat het niet zo'n pretje was in Manchester. Het was ook geen punkband van 'lang leve de lol' of lekker anarchistisch schreeuwen. Bij Joy Division had je meteen in de gaten dat het heel ernstige, nadenkende jongen mensen waren. Het had een intensiteit en bepaalde melancholie. Of misschien wel erg poëtisch. Het kwam heel erg binnen." 

De Britse band weet een zaal van 300 man vast te grijpen, terwijl zij het gevoel vertolkten van hun leeftijdsgenoten. "Daar waren ze heel sterk in. Er zat een soort van unheimlich rotgevoel in, maar ook een enorme kracht. Iedereen was heel erg opgezogen in het concert. Na afloop was het dan ook eerder stil dan uitgelaten. Zo van: 'poeh, dit kost me een paar dagen om dit een plekje te geven.' Volgens mij hadden we wel allemaal door dat we iets heel bijzonders hadden meegemaakt die avond." 

Hoewel de herinneringen aan Eindhoven redelijk vaag zijn voor Hook, herinnert hij zich nog wel enkele kleine details. "We mochten in iemands appartement blijven slapen die avond. Erg genereus, want met z'n allen in een ijskoud busje slapen was een hel. Ik weet nog dat onze drummer Stephen een Red Star kreeg. Dat is een soort acid. Hij deed zich stoerder voor dan hij was en deed alsof hij alles van drugs afwist. In plaats van een klein beetje te nemen, nam hij de hele dosis in één keer. De volgende vier dagen bracht hij door in één grote trip, waarvan hij de eerste drie dagen niet eens kon praten. Hij ging compleet door het lint en wilde iedereen met een bijl te lijf gaan. Hij wilde via een ladder vluchten uit het appartement waar we bleven, maar die ladder hebben we gelukkig op de één of andere manier weten te verstoppen. Hij herinnert het zich wellicht anders. Als hij zich überhaupt al iets van die dag kan herinneren. Misschien is de wens om bij Stephen Morris uit de buurt te blijven wel geboren in Eindhoven."

Ondanks de irritaties tijdens de tour in Nederland, duikt het kwartet in maart 1980 opnieuw de studio in voor de opnames van hun tweede album 'Closer'. In deze periode verergeren de epileptische aanvallen van frontman Curtis. Slechts vier maanden na het optreden in Effenaar wordt het voor hem zo ondragelijk, dat hij een einde maakt aan zijn leven.  

"De ziekte van Ian profileerde zich toen [tijdens de tour red.] al behoorlijk", vertelt Hook. "Op de dag af vier maanden na het concert in Effenaar was Ian er niet meer. Talloze rillingen lopen nog over mijn rug als ik daaraan denk. Tegelijkertijd koester ik ook de mooie momenten. Zoals die Europese tour waarin we echt hebben laten zien wat we waard waren." 

Fervent concertganger Van de Ven staat bij het concert van The Cure in Tilburg, wanneer hij het verdrietige nieuws hoort. "Tijdens dat optreden was er in één keer een enorm rumoer in het publiek. Toen hoorde ik dat Ian Curtis was overleden. Iedereen was geschokt. Achteraf bestef je pas hoe belangrijk dat optreden toen is geweest, en was iedereen het erover eens dat Joy Division een toonaangevende band is geweest. Dat terwijl ze slechts twee platen hebben gemaakt." 

Het tweede album wordt in juli 1980 uitgebracht, met 'Love Will Tear Us Apart' als eerste single. Deze track groeit uiteindelijk uit tot een van de bekendste nummers van Joy Division.